شکل‌گیری ادبیات کودک در ایران حاصل چه دورانی است؟

به نظر شما شکل‌گیری ادبیات کودک در ایران ریشه در چه دورانی دارد؟ گذشته‌های دور؟ شاید هم به نظر بعضی از شما تنها در چنددهۀ گذشته است که ادبیات کودک در ایران آغاز و رونق گرفت.

اما اگر منظورمان از ادبیات کودک، شکل‌گیری ادبیات مدرن کودک باشد، گروه دوم درست می‌گویند. زیرا ادبیات کودکی که امروز با آن آشنا هستیم، حاصل برخی رویدادهای تاریخی است؛  تأسیس مدارس نوین، ظهور نویسندگان آشنا به ادبیات مدرن، ترجمۀ آثار بین‌المللی ادبیات کودک به زبان فارسی، تشکیل مؤسسه‌ها و نهادهای فعال در زمینۀ کودکان.

 در این مطلب نیز می‌خواهیم دربارۀ شکل‌گیری و رشد ادبیات کودک در تاریخ معاصر ایران برایتان بگوییم. اما همان‌طور که در مطلب ادبیات کودک جهان از چه زمانی و در کجا آغاز شد؟ اشاره کردیم، در ایران هم مثل سایر نقاط جهان، ادبیات کودکان با قصه‌ها و اشعار عامیانۀ شفاهی شروع شده است. سده‌های زیادی است که در این سرزمین خانواده‌ها برای فرزندانشان لالایی و ترانه می‌خوانند و قصه و افسانه تعریف می‌کنند. همۀ این‌ها ادبیات شفاهی کودکان ایران را تشکیل می‌دهند. اما پرسش ما در این مطلب آن است که سرگذشت ادبیات مکتوب کودکان در ایران چه بوده است؟

به عبارتی، آنچه و امروزه به عنوان ادبیات کودک قابل شناسایی است، از چه پیچ و خم‌های تاریخی گذشته و به دست ما رسیده؟ و اگر این فرازونشیب‌های تاریخی نبود، ادبیات کودک وجود داشت یا اینکه چگونه بود؟

 ادبیات کودک در ایران پیش از مدرنیته

پیش از اینکه مدرنیته به ایران وارد شود، کودکان معمولاً با ادبیات بزرگسالان تحت تعلیم قرار می‌گرفتند. محتوای ادبیاتی که کودکان مخاطبش بودند معمولاً شکلی از پند و اندرز بود (برای مثال داستان‌های دینی، حکایات گلستان سعدی و …)؛ یا این‌که محتوایی حماسی داشت، برای مثال شرح پهلوانی‌های رستم در شاهنامه برای آن‌ها بازگو می‌شد.

شکل گیری ادبیات مدرن کودک در ایران

ادبیات مدرن کودک زمانی در ایران شکل گرفت که روشنفکران ایرانی با ادبیات کودک در غرب آشنا شدند و آثاری را به زبان فارسی ترجمه کردند. مؤسسه انتشارات فرانکلین در تهران از نخستین ناشرانی بود که این آثار را منتشر می‌کرد. اما تا قبل از دهۀ ۱۳۴۰ که آموزش همگانی شود و نهادهایی مثل شورای کتاب کودک یا کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان شکل بگیرند، ادبیات کودک در ایران باز هم بسیار کمرنگ بود؛ بسیاری از کودکان به کتاب دسترسی نداشتند و حتی میزان بی‌سوادی میان کودکان بسیار بالا بود.

اما در دهۀ ۱۳۴۰ بسیاری از چیزها تغییر کرد و ایران وارد مرحلۀ جدیدی از دوران مدرن خود شد. از جمله تغییرات مهمی که اتفاق افتاد، اصلاحاتی در سیستم آموزشی بود. در سال ۱۳۴۳، دولت آموزش ابتدایی را اجباری کرد و همچنین از کسانی مثل ثمینه باغچه‌بان، توران میرهادی، آذردخت آریان‌پور و … خواست که برای نظام آموزش‌وپرورش جدید طرحی ارائه کنند.

از این دهه بود که دانشسراها و مراکز تربیت معلم شروع به آموزش معلمان کردند؛ همچنین سپاه دانش شکل گرفت تا کودکان روستایی نیز به سواد و خواندن دسترسی داشته باشند؛ گروهی از سربازان برای تدریس به روستاها اعزام می‌شدند و در نتیجه تقریباً نیمی از کودکان ایران باسواد شدند و می‌توانستند کتاب بخوانند.

اتفاق مهم دیگر تأسیس مؤسسات و نهادهای فعال در زمینۀ ادبیات کودک بود که هدفشان ارتقای ادبیات کودک در ایران و تشویق کودکان و نوجوانان به مطالعۀ بیشتر بود.

اولین نهاد شورای کتاب کودک بود که به صورت مستقل و با ماهیت غیردولتی و غیرانتفاعی در سال ۱۳۴۱ پایه‌گذاری شد. توران میرهادی و لیلی ایمن بنیان‌گذار این شورا بودند و هدفشان «کمک به روند شکل‌گیری ادبیات کودکان اصیل و غنی» اعلام شد. شورای کتاب کودک از سال ۱۳۴۳ به عضویت دفتر بین‌المللی کتاب برای نسل جوان (IBBY) درآمد.

مهم‌ترین اثری که این نهاد برای کودکان منتشر کرد، فرهنگنامۀ کودکان و نوجوانان بود که از سال ۱۳۵۸ کار تدوین آن شروع شد. شورای کتاب کودک همچنین سمینارها و نمایشگاه‌هایی را برای تشویق والدین و کودکان برگزار کرد، کار بررسی و بازنگری کتاب‌های کودک را در دستورکارش قرار داد، و با توجه به اینکه دیگر بیشتر مدرسه‌ها کتابخانه داشتند، کتابدارانی را برای مدارس آموزش داد.

کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان نهاد دیگری است که در سال ۱۳۴۴ تحت حمایت فرح پهلوی تأسیس شد. هدف از تشکیل این کانون آن بود که کمبود آثار و محصولات فرهنگی برای کودکان را جبران کند.

از کارهای مهمی که کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان انجام داد، تأسیس شبکه‌ای از کتابخانه‌های کودکان و نوجوانان در سراسر کشور بود؛ علاوه بر آن به روستاهای کوچک کتابخانه‌های سیار فرستاده می‌شد. همچنین کانون پرورش فکری از همان ابتدا از ناشران معتبر ادبیات کودک بود. در این نهاد کتاب‌ها، فیلم‌ها، نمایش‌ها، نوارهای موسیقی و محصولات فرهنگی فراوانی برای کودکان تولید شد و از نویسندگان و تصویرگران و فیلم‌سازان و هنرمندان زیادی حمایت شد تا برای کودکان فعالیت کنند.

هردو نهادی که از آن‌ها گفتیم، امروز نیز به فعالیت خودشان ادامه می‌دهند. شورای کتاب کودک اکنون در سه زمینه فعالیت می‌کند: ادبیات کودک و نوجوان، ادامۀ تألیف فرهنگنامه و ترویج کتاب‌خوانی. همچنین اعضای این شورا خودشان نهادهای غیردولتی دیگری را در زمینۀ موضوعات مربوط به کودکان و نوجوانان پایه‌‌گذاری کرده‌اند، مثل مؤسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان ایران یا مؤسسه پژوهشی کودکان دنیا.

کانون پرورش فکری هم امروز بیش از هزار مرکز ثابت و سیار شهری و روستایی دارد و تلاش می‌کند علاوه بر انتشار کتاب و تولید فیلم و سایر محصولات فرهنگی، با کودکان و نوجوانان ارتباطی نزدیک داشته باشد.

پیدایش و گسترش ناشران خصوصی ادبیات کودک هم از دهۀ ۱۳۴۰ آغاز شد. البته همان‌طورکه گفتیم، پیش از آن، یعنی در دهۀ ۱۳۳۰، موسسه انتشارات فرانکلین شروع به انتشار کتاب کودک و نوجوان کرده بود و در این دوره نیز به فعالیتش ادامه داد. از ناشران دیگر می‌توان به انتشارات پدیده و دادجو اشاره کرد که بیشتر در زمینۀ ترجمۀ کتاب‌های کودک فعالیت داشتند. برخی از ناشران کتاب‌های بزرگسال هم از همان سال‌ها به انتشار کتاب‌های کودک تمایل پیدا کردند، مثل انتشارات اشرفی و امیرکبیر.

از جمله اتفاقات مهم دیگر در ادبیات و کتاب کودک و نوجوان، گسترش نقد و بررسی کتاب‌های کودک بود. در این زمینه شورای کتاب کودک و کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان با برگزاری سمینارها، انتشار نشریات و معرفی معیارها و رهنمودهای لازم برای کتاب کودک به گسترش فرهنگ نقد کتاب کودک بسیار کمک کردند.

این روند باعث شد که برای انتخاب کتاب‌های کودک و نوجوان جوایزی هم در نظر گرفته شود، از جمله نشان یادبود کتاب برگزیده سال شورای کتاب کودک، جایزه سلطنتی بهترین کتاب سال بنیاد پهلوی، جایزه نقدی عباس یمینی‌شریف برای بهترین کتاب کودک و نوجوان، جایزه ادبی- هنری سخن و فهرست افتخار دفتر بین‌المللی کتاب برای نسل جوان.

در این مطلب تلاش کردیم به زبانی بسیار ساده و با اطلاعاتی خلاصه، دربارۀ شکل‌گیری ادبیات مدرن کودک و نوجوان در ایران بنویسیم. اما اگر بخواهیم تاریخ ادبیات مدرن کودک و نوجوان در ایران را با جزئیات و تفصیل بیشتری بررسی کنیم، باید به نهادها، افراد، رویدادها و آثار بسیار بیشتری بپردازیم. در مطالب بعدی تلاش می‌کنیم به صورت خاص به نهادها و آثار و شخصیت‌های مهمی که در رشد و ارتقای ادبیات کودک و نوجوان در ایران نقش داشتند بیشتر بپردازیم.

فعالیت‌های امروز ناشرانی مثل انتشارات میچکا مدیون تلاش‌ها و خلاقیت‌های کسانی است که در جایگاه مدیر، نویسنده، منتقد، تصویرگر، شاعر، سینماگر و … نخستین نهادها و آثار را در زمینۀ ادبیات کودک و نوجوان آفریدند و رویدادهای مهمی را در این حوزه رقم زدند.

 منابع

برای نوشتن این مطلب از منابع زیر کمک گرفته شده است:

• Ghaeni, Z. (2006). Children’s Literature in Iran From Tradition to Modernism. Barnboken, ۲۹(۱), ۱۴۵۵۲.
• ویکی‌پدیای فارسی
• سایت شورای کتاب کودک
• سایت کانون پرورش فکری

.