ادبیات کودک در جهان

قصه‌گویی برای کودکان اتفاق جدیدی نیست. از دیرباز، قصه‌ها و متل‌هایی بوده که کودکان با آن‌ها سرگرم شوند، تعلیم ببینند و به خواب روند.

اما کتاب کودک چطور؟ ادبیات کودک جهان از چه زمانی و در کجا آغاز شد؟ یا انتشار کتاب کودک در جهان از چه زمان و مکانی شروع شد؟ و از آن زمان تا امروز، کتاب کودک چگونه تغییر و تحول پیدا کرد تا به شکل امروزی رسید؟

قبل از آن‌که سر اصل مطلب برویم و به این سوالات پاسخ دهیم، از شما دعوت می‌کنیم که سری به تازه‌های نشر میچکا هم بزنید. آشنایی با این آثار با موضوع این مقاله چندان بی‌ارتباط هم نیست! آشنایی با به‌روزترین و تازه‌ترین کتاب‌های کودک در ادبیات جهان و ایران، احتمالا انگیزه و اشتیاق شما را افزایش می‌دهد تا درباره‌ی سرگذشت کتاب کودک از گذشته تا امروز بیشتر بدانید.

 از روایت‌های شفاهی تا کتاب‌ها

همان‌طور که گفتیم، ادبیات کودک هم مثل شاخه‌های دیگر ادبیات، ریشه در داستان‌هایی دارد که به صورت شفاهی از نسلی به نسل دیگر نقل می‌شدند. برای مثال، قدمت داستان‌های عامیانه‌ی ایرلند به قرن چهارم پیش از میلاد برمی‌گردد.

حتی داستان‌های مکتوب هم قدمتی طولانی دارند. پنچاتنترا یا پنجه‌تنتره در فرهنگ هند احتمالاً قدیمی‌ترین داستان مکتوب است. کلمۀ پنچاتنترا یعنی پنج شعار. قدمت پنچاتنترا به قرن دوم پیش از میلاد برمی‌گردد. این کتاب پایه‌واساس کتاب کلیله‌ودمنه است؛ پنچاتنترا مجموعه‌ای از حکایات حیوانات است که هریک درسی اخلاقی را به خواننده آموزش می‌دهند.

ادبیات کودک در چین نیز بسیار غنی است و تاریخ بلندی دارد. برای مثال سلسله‌ی سونگ (۹۶۰ تا ۱۲۷۹ میلادی) دوران درخشانی برای آموزش کودکان بود. چاپ کتاب برای کودکان در این دوره رونق گرفت؛ حکومت از آموزش‌وپرورش کودکان حمایت می‌کرد و تعداد کسانی که در نوشتن کتاب کودک فعالیت داشتند، افزایش یافت. بعضی از داستان‌های به‌جامانده از دوران سلسله‌ی سونگ، هنوز برای تعلیم کودکان و دانش‌آموزان چینی استفاده می‌شود.

یک خبر خوب: به زودی در نشر میچکا سه کتاب داستان جذاب و حکیمانه‌ی چینی منتشر خواهد شد. این سه داستان اثر کائو ون شوان ادیب و استاد دانشگاه پکن هستند:

«من نمی‌خواهم یک موش کوچولو باشم»،  «شیائو، پدر و پسر کجا رفتند؟»،  «دوردست‌ها»

عناوین سه داستان چینی هستند که در نشر میچکا ترجمه و آماده‌سازی شده‌اند و در دست انتشارند. از تازه‌های نشر میچکا غافل نشوید!

بازگردیم به اروپا؛ انتشار کتاب کودک در اروپا از چه زمانی رونق پیدا کرد؟ در اروپا و به طورکلی جهان غرب نیز ادبیات کودکان با افسانه‌ها و ترانه‌ها شروع شده؛ حتی بسیاری از این داستان‌ها در اصل برای کودکان خلق نشدند؛ بلکه مخاطب اولشان بزرگسالان بودند و بعدها برای کودکان و نوجوانان از آن‌ها اقتباس شده است.

در مجموع دشوار است که پیشینۀ ادبیات کودک را در دوران قبل از اختراع چاپ پیگیری کنیم. به همین دلیل آن‌چه را که ما امروز به عنوان ادبیات کودک می‌شناسیم، به قرن هجدهم منسوب می‌کنند؛ گرچه پیش از آن، یعنی از قرن پانزدهم نیز، بخشی از ادبیات معطوف به آموزش کودکان شد و معمولا پیامی اخلاقی و مذهبی در خود داشت.

خوب است بدانید که اواخر قرن نوزدهم و اوایل بیستم را «عصر طلایی ادبیات کودک» نامیده‌اند. زیرا بسیاری از کتاب‌هایی که امروز به عنوان ادبیات کلاسیک کودک می‌شناسیم (برای مثال ماجراهای تام سایر، پینوکیو، روز مدرسه تام براوان و ده‌ها داستان مشهور دیگر)، در آن زمان منتشر شدند.

توجه توجه: نزدیک عید است. داگلی بغلی می‌خواهد به کودک شما تبریک عید بگوید. این لینک را ببیند.

  اولین کتاب کودک، اولین نویسنده‌ی کودک

با توجه به تاریخچه‌ای که گفتیم، به نظر می‌رسد حرف زدن از اولین‌ها دشوار باشد. در واقع ما دقیقاً نمی‌دانیم که اولین کتاب کودک در تاریخ جهان چه بود و چه کسی آن را نوشت! اما اگر ادبیات کودکان در قرن هیجدهم را در نظر بگیریم، می‌توانیم برای این پرسش پاسخ‌هایی پیدا کنیم.

در نیمۀ اول قرن هیجدهم، چند کتاب برای کودکان منتشر شد که برخلاف کتاب‌های دوره‌های پیش، حاوی پندهای اخلاقی و مذهبی برای کودکان نبود. برای مثال در سال ۱۷۱۲ کتابی منتشر شد با عنوان «یک کتاب کوچک برای بچه‌های کوچک» که محتوایش معما و ترانه بود.

در سال ۱۷۳۰ هم کتاب مصوری با عنوان «شرحی از سیصد حیوان» منتشر شد که بخش دومش مخصوص نوجوانان بود.

اما دهۀ ۱۷۴۰ یک نقطۀ عطف بود؛ چون تعدادی از ناشران لندن آغاز کردند به چاپ کتاب‌هایی برای کودکان و نوجوانان.

شناخته‌شده‌ترین و مهم‌ترین پیشگام کتاب کودک را «جان نیوبری» می‌دانند. نخستین کتاب او برای کودکان یک کتاب جیبی کوچک و زیبا بود که هدفش آموزش و سرگرمی دختران و پسران کوچک بود و صفحات رنگی روشن داشت.

نیوبری این کتاب را به همراه اسباب‌بازی‌هایی برای کودکان می‌فروخت و اولین کسی بود که نشان داد که انتشار کتاب کودک می‌تواند موفقیت تجاری و اقتصادی هم به همراه داشته باشد. او همچنین اولین مجلۀ کودکان را منتشر کرد: «مجله‌ی لیلی‌پوتی‌ها» که در سال‌های ۱۷۵۱ و ۱۷۵۲ منتشر می‌شد. مهم‌ترین اثر جان نیوبری «تاریخ دو کفش گودی‌کوچولو» نام داشت که در سال ۱۷۶۵ چاپ شد و می‌توان آن را نخستین رمان کودکان نامید.

میچکا چه آثاری را در دست انتشار دارد؟ برای آن‌که بدانید قرار است به زودی کدام کتاب‌ها در انتشارات میچکا چاپ شوند، به این لینک سر بزنید.

کتاب کودک از قرن هیجدهم تا امروز…

همان‌طور که گفتیم قرن نوزدهم و بیستم را دوران طلایی ادبیات کودک می‌دانند. نبوغ افرادی مثل نیوبری قطعاً سرآغاز تحول ادبیات کودک و گسترش سریع آن بوده است؛ اما عوامل مهمی هم نقش داشته‌اند که نمی‌توانیم نقش‌شان را نادیده بگیریم.

برای مثال به این تغییرات بیندیشید: به تحولات چاپ و تولید فنی تولید کتاب، رشد طبقه‌ی متوسط و افزایش نرخ باسوادی، ظهور نظریه‌های جدید در زمینه‌ی آموزش‌وپرورش و غیره. همه‌ی این عوامل دست به دست هم داد که انتشار کتاب کودک رونق پیدا کند و حتی نویسندگان ادبیات کودک بتوانند از این راه امرار معاش کنند. این روند تا امروز نیز ادامه یافته و ادبیات کودک را به شاخه‌ی مهمی در ادبیات جهان تبدیل کرده است.

سخن پایانی

امیدواریم این آشنایی مختصر با آغاز ادبیات کودک در جهان برایتان مفید بوده باشد. مطالب سایت انتشارات میچکا را حتما دنبال کنید. برای شما دربارۀ تاریخ ادبیات کودک در ایران نیز خواهیم گفت؛ همچنین دربارۀ مهم‌ترین نویسنده‌ها و کتاب‌های کودک و نوجوان و مطالب مفید دیگر نیز خواهیم نوشت.

برای نوشتن این مطلب از منابع زیر کمک گرفته شده است:

https://www.bl.uk

https://en.wikipedia.org

https://www.britannica.com