اهمیت ادبیات در رشد کودک

بسیاری از ما، برای کودکانمان قصه می‌گوییم و شعر می‌خوانیم. خودمان هم در کودکی قصه‌ها و شعرهای زیادی را شنیده‌ایم و حتی با زمزمۀ آن‌ها به خواب رفته‌ایم. بخش مهمی از این قصه‌ها و شعرها همان داستان‌ها و ترانه‌های عامیانه، افسانه‌ها و لالایی‌هایی بودند که دهان‌به‌دهان سفر کردند و راه درازی را طی کردند تا به پدرومادرهای ما برسند و آن‌ها هم برایمان به شیرینی و با زبانی کودکانه تعریف‌شان می‌کردند.

امروز بیشترِ این قصه‌ها و شعرها مکتوب شده‌اند؛ علاوه بر آن‌ها کتاب‌های داستان و شعر زیاد دیگری هم برای کودکان نوشته‌ شده‌اند؛ و ما برای کودکانمان این کتاب‌های شعر و داستان را می‌خوانیم. اما آیا تاکنون به اهمیت این کار و فواید ادبیات کودک فکر کرده‌اید؟ یعنی به این موضوع بنیادین اندیشیده‌اید که چرا ادبیات برای کودکان مهم است؟ در این نوشته به شش دلیلی اشاره می کنیم که ادبیات در رشد کودک دارد و باعث ارتقای سطح توانمندی های او می شود. پس با ما همراه باشید.

به گذشته بیندیشید! آن قصه‌ها و ترانه‌ها و متل‌ها در کودکی برای ما چه فایده‌ای داشت؟ آیا تنها سرگرم‌مان کرد و ما را به خواب برد، یا این‌که چیزهای مهمی هم به ما آموخت؟ شاید در نگاه اول تعجب کنید ولی همان چیزهایی که از کنارشان می گذشتیم یا شاید هم لذت می بردیم سهم قابل توجهی در رشد کودکی ما داشت!

امروز چه؟ هدف ما از خواندن کتاب‌های شعر و داستان برای کودکانمان چیست؟ آیا در دنیای امروز، هدف ادبیات کودکان تنها سرگرم کردن آن‌هاست؟ یا قرار است دربارۀ زندگی به آن‌ها بیاموزد و توانایی‌هایشان را رشد دهد؟

در این مطلب می‌خواهیم به این پرسش‌ها پاسخ دهیم. اما ابتدا بگذارید ببینیم که ادبیات کودک اساساً چیست؟

 ادبیات کودک فقط متن نیست!

کتاب‌های ادبیات کودک اشعار و داستان‌هایی هستند که به زبانی ساده برای کودکان نوشته‌ شده‌اند. البته ادبیات کودک فقط متون کودکانه نیست! یک کتاب داستان یا شعر کودک را بردارید و به آن نگاه کنید. احتمالاً در همۀ صفحاتش تصویرهایی زیبا را می‌بینید که شوق کودکتان را برانگیخته می‌کند.

در کتاب‌‌های ادبیات کودکان، تصویرگری نیز به اندازۀ نویسندگی اهمیت دارد و زمینۀ ارتباط کودک با کتاب را فراهم می‌کند؛ شاید حتی کودک بخش مهمی از روایت داستان یا شعر را در تصاویر کتاب جست‌وجو و کشف کند. باید توجه کرد که ادبیات کودک گسترده‌تر از تصویر و متن است.

بیش از دو قرن است که ادبیات کودک به عنوان بخشی مستقل در ادبیات جهان شناخته شده است. این شاخه از ادبیات در قرن بیستم به اوج شکوفایی خود رسید؛ در این قرن، برای کودکان، کتاب‌های زیادی منتشر شد، تصاویر و نقاشی‌های فراوانی خلق شد، تئاترهای بی‌شماری اجرا شد و حتی کارتون‌ها و فیلم‌های زیادی بر اساس قصه‌ها و افسانه‌ها ساخته شد که بخش مهمی از خاطرات دوران کودکی ما را شکل داده‌اند.

درست همین‌جاست که می‌توانیم از خودمان بپرسیم، اهمیت ادبیات کودک چیست که آن را فراتر از یک بخش مستقل در ادبیات به یک صنعت بزرگ در سراسر جهان تبدیل کرده و اساساً آیا این قابلیت را داشته که به صنعت بدل شود؟

  اهمیت ادبیات در رشد توانایی های زبانی کودک

می‌گویند اگر می‌خواهید مهارت‌های زبانی فرزندتان رشد کند، برایش کتاب بخوانید. کتاب‌های ادبیات ابزارهایی عالی هستند، برای آنکه کودک شما زبان یاد بگیرد. وقتی برای کودکتان کتاب می‌خوانید، دایرۀ واژگان او افزایش می‌یابد.

کودکان بین ۱ تا ۵ سال هرروز تقریبا ۳.۵ کلمه یاد می‌گیرند. برای آنکه این یادگیری را تقویت کنید، لازم است کاری کنید که کودکتان هرروز با زبان سروکار داشته باشد. در کتاب‌های شعر و داستان کودکانه، کلمات در سراسر کتاب تکرار می‌شوند و کودک بارها و بارها آن‌ها را می‌شنود؛ به عبارتی ادبیات می‌تواند توانایی کمی کودک را که صرفاً به مغز و کارکردهای پیچیده آن مربوط است، به یک فرایند کیفی بدل کند؛ زیرا کودک کلمات را در موقعیت‌های مختلف قصه می‌شنود و کاربردش را درک می‌کند.

علاوه بر آن، کودک زمانی کلمات را به خوبی یاد می‌گیرد که علاقه و شوقی داشته باشد. ادبیات این شوق را برانگیخته می‌کند. وقتی شما همراه با بازی برای کودکتان کتاب بخوانید، با علاقه‌مندی واژه‌های جدید را فرامی‌گیرد.

این یادگیری وقتی بهتر می‌شود که شما برای کودک معانی کلمات جدید را توضیح دهید. تصاویر و نقاشی‌های کتاب هم در این زمینه مفید هستند؛ حتی می‌توانید از تصاویر برای توضیح معنی کلمات جدید استفاده کنید.

 رشد قوۀ خیال کودک با ادبیات

شاهزاده‌های نجات‌یافته، اتومبیل‌های پرنده، اشیا و حیوانات سخن‌گو، سرزمین‌ شکلاتی و … علاوه بر آنکه برای کودک شگفت‌انگیز و دلنشین است، او را از چارچوب‌های تنگ روزمره فراتر می‌برد. به همین دلیل، خواندن کتاب و شنیدن داستان تخیل کودک را پرورش می‌دهد؛ ماجراجویی‌های داستان، شخصیت‌ها و تصاویر کتاب‌ها قوۀ خیال کودک را رشد می‌دهند.

وقتی برای کودک کتاب شعر و داستان می‌خوانید، او را با ایده‌ها و تجربه‌هایی آشنا می‌کنید که ممکن است در زندگی با آن‌ها مواجه نشوند.
ژانرهای مختلف کتاب از جمله کتاب‌های داستان‌های تاریخی، فانتزی و کمدی، شعرها، افسانه‌ها و اسطوره‌ها ذهن کودک شما را باز می‌کنند و به او کمک می‌کنند تا فرهنگ‌های جدیدی را کشف کند و با چیزهایی فراتر از واقعیت، مثل رؤیا و خیال و آرمان، آشنا شود.

همچنین، خواندن تمرینی برای مغز کودک است. به او کمک می‌کند تا مهارت فکرکردن و انتقادکردن را در خود پرورش دهد و مفاهیم و ایده‌های داستان را درک کند. وقتی کتاب را برای کودکتان می‌خوانید، کودک با واژگان و جملات رابطه برقرار می‌کند و بدین ترتیب ایده‌های خلاقانۀ او بیشتر رشد می‌کند و آن‌ها را به اشتراک می‌گذارد.

 اهمیت ادبیات در اجتماعی شدن کودک

داستان‌ها به کودک نشان می‌دهند که آن بیرون، دنیایی بزرگ و شگفت‌انگیز منتظر اوست. بنابراین ادبیات راهی عالی برای آموختن مهارت‌های ارتباطی به کودکان است. کودک شما زمانی از نظر اجتماعی رشد می‌کند که یاد بگیرد چگونه با دنیای بیرون ارتباط برقرار کند. داستان‌ها و شعرها به کودک یاد می‌دهند که در موقعیت‌های مختلف چگونه با دیگران ارتباط برقرار کند.

شنیدن داستان‌های مختلف بهترین راه همدلی با دیگران است. کتاب‌ها کودکان را با افراد، مکان‌ها و فرهنگ‌های گوناگون آشنا می‌کنند. کودک وقتی سرگذشت شخصیت موردعلاقه‌اش در داستان را دنبال می‌کند، با او همراه و هم‌قدم می‌شود؛ با غم او غمگین می‌شود و با شادی‌اش لبخند می‌زند. بنابراین او یاد می‌گیرد که چگونه احساسات و تجربیات دیگران را درک کند و با جهان بیرون از خودش رابطه برقرار کند.

خواندن کتاب خودش هم می‌تواند یک کار جمعی باشد و مهارت‌های اجتماعی کودک را تقویت کند. وقتی با کودکتان به صورت مشارکتی کتاب بخوانید، مثلاً هریک نقش یکی از شخصیت‌های داستان را برعهده بگیرید و با هم تعامل کنید، سهم بزرگی در پرورش اجتماعی کودکتان خواهید داشت؛ یا مثلاً وقتی در مهدکودک یا مدرسه، کودکان به کمک مربی یا معلم، کتاب‌های شعر و داستان را با یکدیگر بخوانند، می‌توانند با هم بخندند، غمگین شوند یا حتی بترسند؛ و احساسات مختلفی را در جمع دوستانشان تجربه کنند. آن‌ها دربارۀ داستان با هم گفت‌وگو می‌کنند و از این طریق رشد اجتماعی‌ خواهند داشت.

 اهمیت ادبیات در افزایش یادگیری کودک

خواندن ادبیات به‌خودی‌خود دلپذیر است و می‌تواند برای کودک منبع مهمی از شادی، سرگرمی و لذت‌بخش باشد. همین کمک می‌کند که ادبیات درهای آموختن را به سوی کودک شما بگشاید. قصه‌ها، شعرها، افسانه‌ها، تصویرها، نمایش‌ها همه‌وهمه شیوه‌های گوناگونی هستند که به کودکتان کمک می‌کنند بخواند و ببیند و بنویسد و حرف بزند، و در نتیجه خلاقیتش را پرورش دهد.

ادبیات هنر است؛ پدیده‌ای سرشار از خلاقیت که جهان و زندگی را از دریچۀ کلمات به کودکان نشان می‌دهد و فراتر از آن، کودک را با رؤیا، خیال و آرمان آشنا می‌کند. بنابراین کودک از رهگذر ادبیات، اندیشیدن و نقدکردن وضع موجود را هم فرامی‌گیرد.

البته نقش خانواده و مدرسه را نباید در آشنایی با ادبیات نادیده گرفت. کسانی که مسئولیت تربیت و رشد را برعهده دارند، در مأنوس کردن کودک با ادبیات نقش مهمی دارند. کتاب‌خواندن برای کودک، علاقه‌مند کردن او به قصه و نمایش و شعر، و انتخاب آثاری که بر اساس سن و معیارهای دیگر برای کودک مناسب باشد، برعهدۀ خانواده و نهادهای آموزشی است. این‌ها موضوعاتی است که بعداً به آن‌ها بازمی‌گردیم و درباره‌شان در این سایت بیشتر خواهیم گفت.

منابع

https://www.britannica.com/
https://writingtoberead.com/
naturalbeachliving
بنیادهای ادبیات کودک، کمال پولادی، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، ۱۳۸۷