صدای نی از کجا می‌آمد؟

مامان بزی نی را انداخت گردن بزغاله و گفت: «بیا عزیزم! هر وقت دلت خواست، نی بزن.»

بره‌ها و بزغاله‌ها در چراگاه سرگرم بازی بودند؛ اما او که برای راه رفتن احتیاج به کمک داشت نمی‌توانست مثل آن‌ها بازی کند و بدود. در عوض بلد بود خوب نی بزند، حتی بهتر از چوپان! پس عصازنان به سمت درختی رفت، به آن تکیه داد و شروع کرد به نی زدن.

صدای خوش نی از درختان گذشت و در جنگل به گوش گرگ رسید و او را مجذوب خودش کرد. گرگ بی‌اختیار به‌سوی صدا کشیده شد و وقتی به خود آمد که نزدیک بزغاله بود.

همین که بزغاله را دید، به سرش زد که او را بگیرد و با خود ببرد، اما با دیدن چوپان و سگش، گوشه‌ای پنهان شد و منتظر فرصت ماند.

نزدیک غروب بزغاله دیگر نی نمی‌زد و در سکوت به آواز شامگاهی پرندگان گوش می‌داد. چوپان تصمیم گرفت گله را جمع کرده و به طرف ده راه بیفتد، بزغاله هم نی را به گردنش آویخت و آرام آرام به راه افتاد. گله خیلی تند میرفت.

بزغاله هر چی سعی میکرد نمی‌توانست فاصله‌اش را با آن کم کند؛ پس خیلی زود از گله عقب ماند. این، همان فرصت خوبی بود که گرگ می‌خواست. جلو پرید بزغاله را گرفت و فرار کرد. بزغاله که ترسیده بود فکری به سرش زد نی را برداشت و شروع به نواختن کرد.

*****

قصه‌ها، افسانه‌ها و حکایت‌های قدیمی هنوزم که هنوز است می‌توانند باعث جذب خواننده‌ی کودک یا حتی بزرگسال می‌شوند و کمتر کسی است که نخواهد قصه بخواند یا حکایتی قدیمی را از زبان دیگری بشنود.

به‌راستی چه چیزی در این افسانه‌های قدیمی و حکایت‌های ماندگار هست که همچنان مخاطب خود را مجذوب می‌کند؟

چند علت میتوان برای آن شمرد:

علت اول؛

تجربه‌های نهفته در این داستان‌هاست. بسیاری از آنها حاصل تجربه‌ی زیسته‌ی بشر در طول قرن‌هاست. در لایه‌های زیرین این قصه‌ها، رنج و تلاش چندین نسل نهفته است. هر نسلی هم که آمد با توجه به نیاز زمانه‌ی خود در آن تغییراتی داد یا چیزی به آن اضافه کرد.

علت دوم؛

جذابیت در روایت این حکایت‌هاست. آن‌ها ریتم تندی دارند. گاهی سفر قهرمانی از یک نقطه دنیا به نقطه دیگر فقط در یک جمله بیان می‌شود. یا در چند کلمه، گذر زمانِ چندین ساله به نمایش گذاشته می‌شود. نویسنده‌ای چون ایتالو کالوینو می‌گوید ازاین‌جهت افسانه‌ها را دوست دارد که از جزئیات بیهوده می‌گذرند و وارد کنش اصلی می‌شوند.

علت سوم؛

روند روایت است. یعنی اینکه تک‌تک جمله‌ها به‌گونه‌ای است که خواننده را مشتاق می‌کند به جمله بعدی برود و این کار هم از طریق کلماتی که بار عاطفی و هیجانی زیادی دارند انجام می‌شود.

در این جا، چون قرار است در مورد کتاب «صدای نی از کجا می‌آمد؟» صحبت کنیم از بقیه‌ی دلایل می‌گذریم.

کتاب «صدای نی از کجا می‌آمد؟» همان‌طور که در شرح قصه گفته شد، درباره‌ی بزغاله‌ایست که چون از یکپا فلج است و با عصا راه می‌رود نمی‌تواند همراه بقیه‌ی گله باشد. اما یک کار را خوب بلد است و آن‌هم نی زدن است. تا این‌که از گله دور میافتد و گرگی سراغش می‌آید و او را می‌گیرد.

در روایت‌های قدیمی چوپان یا سگ گله به کمکش می‌شتابند و او را نجات می‌‌دهند و البته در حکایت‌های قدیمی بزغاله معلوم نیست. اما در قصه‌ی راضیه احمدی شاهد تغییرات زیادی هستیم. از جمله معلول بودن بزغاله و همچنین پایان قصه که در جای خودش قابل‌تأمل است.

در روایت راضیه احمدی، رابطه‌ی بین گرگی که فقط به فکر شکار است و گوسفندی که دیگران به کمکش می‌آیند کاملاً تغییر کرده است. نویسنده دست به بازآفرینی قصه قدیمی زده. کاری که مدت‌هاست در حوزه ادبیات کودک و نوجوان و حتی بزرگسال رواج دارد.

بازنویسی یا بازآفرینی اثر توسط نویسندگان امروزی دلایلی دارد؛ آن‌ها معتقدند بسیاری از این حکایت‌ها و افسانه‌ها بااین‌که جذاب هستند و همه با علاقه آن‌ها را دنبال می‌کند به لحاظ زبانی و برخی ساختارها مناسب کودک یا حتی بزرگسال امروزی نیست.

بنابراین بهتر است تغییراتی در آن‌ها ایجاد کرد. البته باید گفت که این کار از همان گذشته مرسوم بوده و همان‌طور که در مقدمه این یادداشت ذکر شد هر نسلی با توجه به نیاز زمانه‌ی خود دست به تغییراتی در افسانه‌ها زده و گاهی روایت‌های خود را که متناسب با زمانه و جامعه‌ی روز بوده را وارد متن کرده است. هر چند اعمال این تغییرات در گذشته و امروز با تفاوت‌های اساسی همراه بوده است.

به‌هرحال کتاب «صدای نی از کجا می‌آمد؟» در ادامه روایت خود و همچنین پایان قصه، تفاوت زیادی با روایت‌های قدیمی دارد. تفاوتی که باعث شده این داستان با زمانه و محیط ما سازگاری بیشتری داشته باشد.

کتاب «صدای نی از کجا می‌آمد؟» چند ویژگی خوب دارد:

۱- زبان اثر

زبان بسیار روان و کودکانه است. جملات چندان طولانی نیستند و همین کوتاه بودن جملات باعث می‌شود که کودک احساس کند زبان اثر متناسب با جهان ذهنی خودش است.

۲- جذابیت قصه

قصه جذاب است و از همان سطرهای نخستین، هم شخصیتها را معرفی می‌کند و هم تعلیق مناسبی به وجود می‌آورد که خواننده با علاقه داستان را دنبال کند. کافی است به همان چند خط اول توجه کنیم؛

در شروع قصه مادر به گردن بزغاله یک نی می‌اندازد. با این کارِ مادر، سؤال‌هایی در ذهن خواننده به وجود می‌آید. چرا این کار را کرد چرا او در جمع گله نبود؟ اما خیلی زود این مسئله روشن می‌شود. این که بزغاله نمی‌تواند مثل بقیه از این‌طرف به آن‌طرف برود.

۳- شخصیت‌پردازی

معلولیت و نی زدن از بزغاله شخصیت متفاوتی ساخته و این تفاوت در پایان قصه خودش را به شکلی عالی نشان‌ داده‌است. درواقع هنگامی‌که قصه به پایان می‌رسد متوجه می‌شویم جدا از جمع بودن، واجد چه مفهومی است.

البته این شخصیت‌پردازی در طول داستان ادامه دارد و باز در چند جای دیگر به آن اشاره می‌شود.

مثلاً هنگام غروب آفتاب وقتی گله در حال برگشت به سمت روستا است جمله‌ای کلیدی وجود دارد:

«نزدیک غروب، چوپان گله را جمع کرد و به‌سوی ده راه افتاد. بزغاله هم که دیگر نی نمی‌زد و به ‌آواز پرندگان گوش می‌داد، نی را به گردنش آویخت و حرکت کرد.»

دقت کنید! نوشته‌شده است: «به آواز پرندگان گوش می‌داد». این گوش دادن به آواز پرندگان به بزغاله وجه دیگری می‌‌دهد. اولاً تأکید دوباره بر انزوا و تنهایی او دارد و همچنین به این اشاره می‌کند که بزغاله ذاتاً موسیقی را دوست دارد و چه‌بسا برای بهتر نی زدن از پرندگان الهام می‌گیرد.

۴- تصویرسازی

الهه جوانمرد در کتاب “صدای نی از کجا می‌آمد؟” کاری متفاوت را رقم‌زده.

اولین ویژگی کارش خلوتیِ تصاویر است. او برخلاف خیلی از تصویرگران زیاد وارد جزئیات نمی‌شود. درست است که در بعضی از قصه‌ها بنا بر ماهیت قصه و حتی می‌توان گفت ذوق و سلیقه تصویرگر تصاویر خیلی شلوغ می‌شوند و تصویرگر جزئیات زیادی را وارد متن می‌کند، به‌گونه‌ای که گویی مکان و محیط و حتی صحنه داستان کاملاً مجسم شده‌اند. اما در این کتاب این‌گونه نیست. البته تصویر محیطی که قصه در آن رخ می‌‌دهد کاملاً مجسم شده است اما به صفحات کتاب خلوتیِ خاصی دارند.

این خلوتی از دو جهت مهم است. اول اینکه جا برای دیده شدن متن هست و نیاز نیست که با تغییر فونت و کارهایی ازاین‌دست متن را قابل‌دیدن کنند و علاوه بر این سفید بودن اطراف تصاویر باعث می‌شود که چشم کودک به اصل ماجرا و خود شخصیت جلب شود. برای نمونه هم می‌توان به تصویری اشاره کرد که گرگ با بزغاله به سرعت در حال فرار است. در پس‌زمینه تصویر فقط سایه گرگ هست. بدون هیچ درخت یا حتی گل و سبزه‌ای.

خلوتی تصویر باعث شده است. نگاه‌ها کاملاً متوجه گرگ و فرارش و مهمتر از آن متوجه بزغاله شود که برای خبر کردن مادر و چوپان و سگ، نی می‌زند.

در همین‌جا لازم است در مورد برجسته‌تر شدن صدای نی هم‌ صحبت کرد. تصویرگر برای نشان دادن صدای نی از چند خط با چندرنگ متفاوت استفاده کرده که تقریباً در تمام صفحات حضور دارند و گاهی هم عامل پیوند بین یک تصویر در یک صفحه با تصویر دیگر در صفحه مقابل است.

کتاب “صدای نی از کجا می‌آمد؟” کتابی زیباست هم از جهت متن و هم از جهت تصویر.

 بیشتر بدانید

کتاب “صدای نی از کجا می‌آمد؟” یک انیمیشن کوتاه هم دارد. برای دیدن آن در تصویر جلد کتاب روی علامت کلیک کنید.